قازاق حالقىنىڭ قامشى تۋرالى تانىم-تۇسىنىگى     

 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛4. قام ؛&ndash؛ ءيى قانباعان تەرىنى, تولىق ىستەلمەگەن شالا جۇمىستى, نە تولىق پىسپەگەن استىڭ ءتۇرىن ؛&ndash؛ " قام" دەيدى. قازاقتا "بالا ؛&ndash؛ بالانىڭ ءىسى شالا" دەگەن ماقال بار. توقەتىرى شيكى, دۇمبىلەز, شالا, جەتىلمەگەن, پىسپەگەن, دۇنيەنىڭ ءبارى ؛&ndash؛ "قام دۇنيە".
 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛5. قام ؛&ndash؛ اشۋلانۋ, زاقورلانۋ, بۇلقان تالقان بولۋ, شامدانۋ, شارگەزدەنۋدى "قام مىنەزدى ادام" دەپ اتاعان. اقىلى شولاق دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى.
 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛6. قام ؛&ndash؛ قامتۋ, قارماۋ, قامتىپ قالۋدى " قامدانعان ادام " دەيدى.
 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛7. قام سوزىنەن ؛&ndash؛ " قامداۋ" دەگەن اتاۋ تۋىنداعان. قامداۋ دەگەن بۇگىنگى زات ساتاتىن دۇكەن. حالىقتى تۇتىنۋ بۇيىمدارىمەن قامدايتىن ورىن. ال زات ساتاتىن ادامدى ؛&ndash؛ "قامداۋشى", دەيدى. قامداۋشىدان حالىقتىڭ قامشىسى دەگەن ۇعىم شىعادى.

 ؛  ؛  ؛  ؛ 8. قام قاجەتىلىكتەن تۋادى. قول جەتپەگەن دۇنيە, ادام باسىنا قام بولادى. سەنىڭ قامىڭدى جەپ, ساعان كومەك بەرىپ سەنىڭ قاجەتتى دۇنيەڭە قول جەتكىزىپ كومەك كورسەتكەن ادام سەنىڭ ؛ "قامشىڭ" بولادى.
 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛جا, "قام" ءسوزىنىڭ توركىنىندەگى تۇبىردەن تولەجىپ تۇرلەنىپ, وركەن جايعان ۇلاسپالى ۇعىمداردان ۇلى وي قورىتقان , باعزى بابالارمىز "قامشى" دەگەن اتاۋدى "قام سوزىنەن" الىپ - "قامشى" دەگەن قول قۇرادى جاساعان ەكەن. ءبىز وسى تۇستا ءبىر ۇعىمدى ءارى انىق, حام قانىق ايرىپ العانمىز ءجون.

 ؛

قامشى ء&ndash؛ ؛سوزىنىڭ ۇزاتىلىپ شىققان ءتۇپ توركىنى "قام" ءسوزىنىڭ تۋرا ماعىناسى "قام جەۋ" , "بىرەۋدىڭ قامىن ويلاۋ", "قامدانىپ ءجۇرۋ" دەگەن ادام بالاسىنىڭ ىشكى پسيحيكالىق وي يرىمدەرىنەن تۋعان ۇلى ۇعىمنان, قولعا ۇستاپ جۇرەتىن, الاڭسىز ءومىر سۇرەتىن, قامدى قامسىزعا اينالدىراتىن قول قۇرالى "قامشىنى" ەرەكشە ورىممەن ءورىپ, قايتالانباس عاجايىپ ونەر تۋىندىسىنا اينالدىرعانىن, ونى ادام بالاسىنىڭ قاجەتتى قامىن شەشۋ ءۇشىن تاپقىرلاعانىن تۇسىنگەن ۇستىنە ءتۇسىنۋمىز بارىنەن دە ماڭىزدى بولماق.

 ؛

قامشى ؛&ndash؛ قازاق حالقى ءۇشىن باعا جەتپەس بابادان جەتكەن اسىل قۇرال, قۇندى جادىگەر. ول ؛&ndash؛ عاسىرلار بويى قازاق حالقىمەن بىرگە ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. ءاتا-داستۇرىن ۇزبەي ۇرپاقتان ۇرپاققا ساباقتاپ كەلەدى, سالتىن جوعالتپاي ساقتاپ كەلەدى, اتا جولىن اقتاپ كەلەدى.

 ؛

قام دەمەشى, قام سوزىنە اينالىپ سوعايىقشى. ءار ازامات پەن ازاماتشا ءار ءىستىڭ قامىن جەيدى, ءار ءىستىڭ قامسىز ىسكە اسۋىن ويلايدى, ارماندايدى. بۇل ءاربىر پەندەنىڭ قاراقان باسىنىڭ قامى بولار...

 ؛

ال, ۇلى تۇلعالار ؛&ndash؛ ۇلت قامىن, وتان قامىن, حالىق قامىن, ۇرپاق, بولاشاق قامىن جەيدى. تارىداي قامنان, تاۋداي قام جەۋدىڭ, استارىندا قامسىز ءومىر ءسۇرۋ جولىن ىزدەگەن ىزگى تىلەك جاتىر. "بايدىڭ بيشىگى ۇزىن, كەدەيدىڭ قامشىسى قىسقا" دەگەن ءتامسىلدىڭ تاساسىندا دا, تاسپالى وي ءورىمى بار. قامشى ورىمشىلەرى قامشى بويىنا وسىنداي وي تولعاقتارىن سىڭىرە ورگەنى, تەرەڭ فيلوسوفيالىق ۇعىمدار ۇيالاتقانى داۋ تۋدىرمايدى. ءيا, كەرەمەت ونەر, ەگەي ەرشىمدى ونەر.

 ؛

تاڭعالماسقا بولماس. مويىنداماسقا كونبەس "قام جەۋ" دەگەن ابستراكتىلى بەيمالىم ۇعىمدى "قامشى" دەگەن زاتتىق ۇعىمنىڭ بويىنا ءسىڭىرىپ, زاتتاندىرىپ جىبەرگەن. قولعا ۇستايتىن قۇرالعا اينالدىرىپ ۇلگەرگەن, دانا بابادان اينالماي, كىمگە باس ءيىپ, كىمدى اينالايىن دەمەكپىز!؟

 ؛

قامشى ؛&ndash؛ بويىنا ەگىز ەكى قاتار ۇعىمدى بىردەي ۇيالاتىپ , ونىڭ ورىمىنە ونەگە قوسىپ ءورىپ تاستاعان. ءبىرى ؛&ndash؛ "رۋحاني قامشى", ادام جان دۇنيەسىنىڭ قامى مەن قامشىسى. ەندى ءبىرى ؛&ndash؛ زات. "قايىستان ورىلگەن قامشى". زاتتىق بۇيىمى, قول قارۋى.

 ؛

انە, قامشى بىردە رۋحاني ؛&ndash؛ "جاناشىر ", "قامىعۋشى" , "قامقورشى" دەگەن ۇعىمدى ۇستەمەلەپ ۇقتىرسا, ەندى بىردە قولعا تۇتىناتىن كادىمگى زات ؛&ndash؛ " قامشى" دەگەن اتاۋدى ۇقتىرادى. وسى ەكى ەگىز ۇعىم قامشىنىڭ قاسيەتتى دە, كيەلى زات ەكەنىن ارى قاراي ايقىنداي تۇسەدى.

 ؛

قازاق دۇنيە تانىمىندا قامشىنى كەز كەلگەن ءورىمشى ورە بەرمەيدى. قولىنان ونەرى تامعان, بويىندا قاسيەتى بار, ەلگە ۇلگى مەن ونەگە كورسەتە الاتىن , تاعىلىمى تانىمال , شەبەر ورىمشىلەر ورەدى. قامشى ورەتىن شەبەردى ؛" ءورىمشى" دەپ اتايدى.

 ؛

ار ورىلگەن قامشىنىڭ وزىنە ءتان باعاسى, قۇنى, ارزان-قىمباتى بولادى. ادەتتەگى جاي ورىمشىلەر ورە سالعان قامشى مال قايىرۋعا, اۋىل ارالاپ, ات ءمىنىپ جۇرۋگە عانا جارايدى. قامشىنى ؛&ndash؛ قازاق حالقى تۇرمىس-تىرشىلىگىندە وتە كوپ ماقساتتارعا پايدالانادى.

 ؛

قازاق سىنشىلارى باتىر مەن بالۋاندى, سال مەن سەرىنى, باي مەن باقتاشىنى قولىنا ۇستاعان قامشىسىنان ايتقىزباي تانيتىن بولعان.

 ؛

ال, ايەل ادامعا ارنالعان قامشىنىڭ ءجونى باسقا, سىرى بولەك. ايەلدەر ۇستايتىن قامشىنى قارۋ رەتىندە ەمەس, زەرگەرلىك , ساندىك, كوركەمدىك, ادەمىلىك, سۇلۋلىق , جىلىلىق , نازىكتىك مىنەزگە باعىشتاپ ورەتىن بولعان. ول قامشى اناداي جەردەن كوزگە تۇسكەندە كوڭىلدى ارباپ الا جونەلەدى. سابى مەن الاقانىنا ورناتىلعان اسىل تاستار مەن زەر ورىمدەر جالت - جۇلت ەتىپ وزىنە بىردەن باۋراپ تۇرادى. ايەلدەرگە ارنالعان قامشىنى ەرەكشە ارلەپ جاساۋدىڭ دا, تانىمدىق تاعىلىمى بار. قازاقتىڭ ەسكى تانىمىندا ايەل مەن بالاعا تەز ءتىل تيەدى, كوز سۇعى قادالادى دەپ قارايدى. ايەل قامشىسىن ەرەكشە كوز سۇرىنەردەي اشەكەيمەن ارلەپ جاساۋداعى باستى ماقسات&ndash؛ وسى. سول قامشىنى ايەلدەر مەن بالالار ۇستاپ جۇرسە, كوز بەن ءتىل قامشىعا تيەدى دە, ايەل مەن بالا پالە - جالادان, ءتىل مەن كوز تيۋدەن امان قالادى دەپ ىرىمداعان.

 ؛

قامشى ؛&ndash؛ بۇگىندە ءار قازاق شاڭىراعىنا ءسان بەرەتىن ەرەكشە ۇلتتىق قاسيەتتى بۇيىم رەتىندە قولدانىستا تۇر. ول قازاق حالقىنىڭ بىرەگەي ونەر تۋىندىسى عانا ەمەس, سىي سيپاتتىڭ تورەسى, ەر جىگىتتىڭ سەرىگى, قولىنداعى قارۋى بولسا, ايەل قاۋىمىنىڭ ءسانى, بوي تۇمارى, شاڭىراعىنىڭ كيەلى زاتى دەپ باعالانادى.

 ؛

ال, قازىرگى جاستار قامشى قانداي قۇرامنان قۇرالاتىنىن ءبىلۋى ءتيىس.

 ؛

قامشى ورىمشىلەرى قامشىنى ؛وزىنە ءتان ەرەكشە جاراسىمدى قۇرىلىمداردان قۇراستىرىپ جاسايدى. ول قۇرىلىمداردىڭ اتاۋلارى بار: ء"ورىمى" , " سابى" , " باسى", ء"دۇمى", " الاقانى" , "بۇلدىرگەسى" , "ورامى", "كەجەگەسى", " شەجەمەيى", "ايدارى", "مويناعى", " بۇركەنشىگى", " بۋناعى" , "باۋىرى" , " باۋرلاعى" , " شاشاعى", " وزەگى" , ء"تۇيىنى", "شىعىرشىعى", "توپشىسى", "تۇينەگى", "بىلەزىگى", "بەلدىگى","ارقالىعى"," بۇرشىگى", "شەگەلىگى", "كوزدىگى","قاپشىعى" , "قارنى", "قارىمى", "بەلجيەگى", " جەتەسى", "القىمى", ء"ۇشى", " بورتەسى" سىندى وتىز بەس نە وداندا كوپ قۇرامنان تۇرادى.

 ؛

قازاق قامشىسى نەگىزىنەن ەكى ۇلكەن بولەكتەن تۇرادى. ءبىرى سابى, ەندى ءبىرى ءورىمى. قامشى سابى ؛&ndash؛ ايەل ادامنىڭ سيمۆولىنا بالانسا, ءورىمى ؛&ndash؛ ءورىم بۇتاق, ۇرپاقتىڭ سيمۆولىنا بالانادى. "قامشى سابى سىنسا, قاتىن ولەدى" دەگەن قازاقتىڭ ەسكىدەن جەتكەن كونە ىرىمى وسىنى راستايدى. ؛

 ؛

ەگەر, قامشى ءورىمى ىدىراپ, تارقالىپ كەتسە, ۇرپاق شاشىلىپ كەتەدى , بەرەكەسى بىرگە كەتەدى دەپ ىرىمدايدى. جاس بۋىن ۇرپاق قامشىنىڭ ءار قۇرامىنىڭ وزىنە ءتان اتقاراتىن ءرولىن تانۋى ءتيىس. سوندا عانا قامشى دەگەن قانداي قۇرال, قانداي ونەر, قانداي داستۇرمەن, قانداي ماقساتتا جۇمسالاتىنىن انىق ءبىلىپ, قامشى تاريحىن جاقسى مەڭگەرە الادى.
سىز, قانداي قامشى تۇرلەرىن اتاپ بەرە الاسىز؟

 ؛

قامشى جاسالۋىنا, قولدانۋ ماقاسىنا, ىستەتىلۋ قىزمەتىنە قاراي: "سۇندەت قامشى" , "نەكە قامشى", "باپتاۋ قامشى", "بيشىك قامشى" ,"شىبىرتقى قامشى", "تەمىر قامشى", " زەر قامشى", "دوم قامشى", "بالاڭ قامشى", "انا قامشى", " ۇزبە قامشى" , "تارام قامشى", "تارلان قامشى", كەلتە قامشى", "شاشاق قامشى" , "بايگە قامشى", "بيالاي قامشى", "سوپ قامشى", " ايىل قامشى", "سالت قامشى", "بۇزاۋ قامشى", "تۇيە قامشى", "باكى قامشى" , "سارالا قامشى", "اڭ قامشى", "كوكپار قامشى", ء"ۇيىر قامشى" , "بارىمتا قامشى", "دويىر قامشى", "شوقپار قامشى","باسىرە قامشى" , ء"دۇر قامشى" , "جالپاق قامشى", "جىرىم قامشى", "قويباس قامشى", "تايباس قامشى", "قوزى قامشى", "بۇزاۋباس قامشى", "باق قامشى", "جول قامشى", "سەركەباس قامشى", "جولاي قامشى", "قاتىن قامشى", "قىز قامشى", "بۇجىر قامشى", "سىلىق قامشى", "وراما قامشى", "التىن قامشى", "كۇمىس قامشى", "مىس قامشى", "جەز قامشى", "تىكەنەك قامشى", "تۇيەباس قامشى", "بالگەر قامشى", "باتىر قامشى", "اتباس قامشى", "اق قامشى", "بوسمويىن قامشى", "جەز قامشى", "بىلعارى ساپ قامشى" , "كۇمىس باۋىر قامشى", "قوزقامشى" , "قارا قامشى", "تامشى ءورىم قامشى", "جىلان باۋىر قامشى", ء"تور قامشى", "جانتاق قامشى" , "توق قامشى", "ساباۋ قامشى" بولىپ 66-دان استام ءتۇرى بار. ؛ ؛

 ؛

قامشى ؛&ndash؛ ورىلگەن تاسپا سانىنا قاراي: ءۇش ورىمنەن باستاپ, قىرىق بەس ورىمگە دەيىن كوبەيە بەرەدى. قازاقتا "التى تاسپا بۇزاۋ ءتىس, بىلجىراماي اتتان ءتۇس" دەگەن ءتامسىل بار. التى ءورىمدى قامشىنىڭ كيەلى كۇشىن, ات ۇستىندەگى ادامعا كورسەتىپ, ايبار شەگە, سەس جاساپ سويلەپ تۇر. ادامنىڭ قارىم قايىراتىن قامشىنىڭ كۇشىمەن تانىتىپ تۇر.

 ؛

قامشى ءورۋدىڭ دە وزىندىك ونەگەسى, ءداستۇرلى زاڭى بولادى. قامشى ورىمشىلەرى ەكى جاسار سەركە تەرىسىنەن باستاپ, سەگىز جاسار سەركە تەرىسىنە دەيىن, نە قۇنان وگىزدىڭ ءيى ابدەن قانعان تەرىسىن تاسپا ەتىپ ءتىلىپ, نىعىز ءورىپ جاسايدى. قامشى سابى ؛&ndash؛ ءتورت, جەتى تۇتام ۇزىندىقتا بولسا, ءورىمى ودان ەكى ءتۇتام ۇزىن بولۋى شارت. ونداي ولشەممەن جاساۋدىڭ عىلىمي ەرەكشەلىگى بار. ەگەر, قامشىنىڭ سابى ۇزىن, ءورىمى قىسقا بولسا قامشىمەن ۇرعاندا, ورىمدە كۇش بولمايدى. شولتاڭ-شولتاڭ ەتىپ ۇرۋعا قولايسىزدىق تۋدىرادى. ەندى ءبىر جاعى كورەر كوزگە سولەكەت كورىنەدى. "قامشى سابىنان ءورىمى اسپاعان" , "اقىلى بويىنان وزباعان" دەگەن ءسوز سودان قالعان. ياعني كەۋدەسى ۇزىن, اياعى قىسقا ادام قانداي ءسات كورىنسە, سابى ۇزىن, ءورىمى قىسقا قامشى دا, ءدال سونداي ءسات, جامان كورىنەدى. قامشىنىڭ سابى, ءورىمى, الاقانى, بۇلدىرگىسى, شاشاعى, بۋناعى, الاقان شاشاعى مەن ۇشىنداعى شاشاعى ءبىر - بىرىنە جاراسىپ تۇرۋى كەرەك. بۇلدىرگە كوزى دە ادەمى سانىمەن ويىلۋى شارت. قامشىنىڭ وسى قۇرامدارىنىڭ ءبارى بىر-بىرىنە جاراسىپ, ۇيلەسىم تاپقاندا عانا ول وتە ءساندى جانە ساپالى قامشى بولىپ شىعادى. ونى "كيەلى قامشى" , "سىمباتتى قامشى", "باعالى قامشى", "جادىگەر قامشى" دەپ اتايدى.

 ؛

ال ولپى-سولپى جاسالعان, بوس ورىلگەن, كەز كەلگەن جاي اعاشتان ساپ سالعان قامشىلار "جاي قامشى" , "انشەيىن قامشى" دەپ اتايدى دا, ونى تەك مال قايىرۋعا عانا قولدانادى. كەرەمەتتەي جاسالعان قامشىنى كەز كەلگەن جەرگە تاستامايدى. بيىك جەرگە قويادى نە كەرەگە باسىنا ىلەدى. ويتپەسە, "قامشى كيەسى سوعادى" دەپ ىرىم ەتەدى.

 ؛

 ؛

قامشىعا توبىلعىدان ساپ سالۋى ؛&ndash؛ توبىلعى وتە قاسيەتتى وسىمدىك. ول عاسىرلار بويى ۇستاسادا جارىلمايدى, تەز سىنىپ قالمايدى, وڭاي توزبايدى. توبىلعىنىڭ قىزىل كورەڭ رەڭى قامشىعا ەرەكشە جاراستىق بەرۋمەن بىرگە, بوياۋى ۇزاق ساقتالادى, وڭاي وشپەيدى. ۇستاعان قولعا دا جاعىمدى. توبىلعى مايىن, تەرى اۋرۋىنا, ءار ءتۇرلى تەمىرەتكىگە قىزدىرىپ جاقسا, ءونىمدى تۇردە ەم بولادى. قۇرت, باكتەريالاردى تەز ولتىرەدى. سوندىقتان الاقانعا ۇستاپ جۇرگەندە ميكروپتاردان قورعايدى. تىسكە قانقۇرت تۇسكەندە, شىرپىسىنان ءتىس شۇقىعىش جاساپ ءتىس قۋىسىن تازالاسا, قاقاعان جەرىنە مايىن جاقسا, ءتىس اۋىرۋىن جازادى.

 ؛

قازاقتىڭ قامشى ورىمشىلەرى قامشىنى جۇمسالاتىن ماقساتىنا لايىقتاپ ورەدى. ماسەلەن, حالىق ارمىنىندا وتە كوپ قولدانىلاتىن قامشىلار بىلاي اتالادى:

 ؛

"ات قامشى" ؛&ndash؛ اتقا ءمىنىپ مال قايرعاندا قولداناتىن جاي ءورىمدى, جاي اعاش ساپتى قامشى. "دىر قامشى" - مال قايىرعاندا ىستەتەتىن قامشىنىڭ ءبىر ءتۇرى. "دىراۋ قامشى" ؛&ndash؛ سوعىسقا قارسى جاعىن ۇرۋعا ارنالعان قامشىنىڭ ءتۇرى. "دويىر قامشى" ؛&ndash؛ ءورىمى جۋانداۋ ورىلگەن سالماعى اۋىرلاۋ قامشى.

 ؛

 ؛

ال, كەيدە قامشىنىڭ سابىنىڭ جاسالۋ وزگەشەلىگىنە قاراي : ء"مۇيىز ساپتى قامشى" , "توبىلعى ساندى قامشى" , "ىرعاي ساپتى قامشى", "تال ساپتى قامشى", "ارقار ءمۇيىزدى قامشى", "سۇيەك ساپتى قامشى", دەپ اتاسا, ەندى بىردە "شاشاقتى قامشى", "قىرىم قاپتى قامشى", "ەلىك سيراقتى قامشى", "شاشاقتى قامشى" , "بالا قامشى", قۇراۋ قامشى" , "شىبىرتقى قامشى" دەپ اتايدى.

 ؛

قامشى ءورۋ شەبەرلەرى قامشىنىڭ باسىنا كۇمىس, جەز, تەرى سەكىلدى مويناق سالىپ , كوز جاۋىن الارداي ەتىپ, وتە ءساندى قىلىپ جاسايدى. مىسالى:

 ؛

سارىالا قامشى جاسايتىن ورىمشىلەر قايىس تاسپاسىنا قوسىپ, جەز بەن مىس ارالاستىرىپ, ءسانى مەن ساپاسىنا بىردەي ءمان بەرىپ بەرىك ورەدى. قامشىنىڭ بۇل ءتۇرىن تورگە ىلۋگە, ەم-دوم ىستەتۋگە, قامشىگەرلىك ونەرگە قودانۋعا, سىيعا تارتۋعا , بالا بەسىگىنىڭ باسىنا, نەكە توسەگىنە, جاستىعىنىڭ استىنا قويۋعا ارناپ جاسايدى. "سارىالا قامشىدان سايتان قورقادى" دەگەن ەسكى نانىم بار.

 ؛

ال, جەز بويناق قامشىنىڭ الاقانىن جەزبەن ارلەپ, شاشاقتاپ, سابىنىڭ ۇستار جەرىن جەزبەن قاپتاپ, ويۋ-ورنەك سالىپ, ادەمىلەپ جاسايدى. ونى كوبىندە مىرزا جىگىتتەر ۇستايدى. ونىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى بار. ونى "جەز باۋىر قامشى" دەپ اتايدى. قامشىنىڭ باۋىرىن جەزبەن اشەكەيلەپ ارلەپ تاستايدى. ونى بويجەتكەن, ءالى ۇزاتىلماعان قىزدار ۇستايدى.

 ؛

اق كۇمىس قامشى ؛&ndash؛ سابىن اق كۇمىسپەن قاپتاپ قازاقى ويۋمەن ورنەكتەپ جاساعان قامشىنى ؛&ndash؛ "اق كۇمىس قامشى" دەپ اتايدى. قامشىنىڭ بۇل ءتۇرىن باي ايەلدەر, سەتەر حانىمدار قاۋىمى ۇستايدى.

 ؛

اق بىلعارى قامشى ؛&ndash؛ قامشىنىڭ سابىن ادەمى جۇپ-جۇمساق اق بىلعارىمەن قاپتاپ, شاشاعىن جىپ-جىڭىشكە ەتىپ تالداپ, ءورىمىن مارجاندەي ءتىزىپ ورەدى. ونى "سىمباتتى قامشىنى" , "اق بىلعارى قامشى" نە "اق قامشى" دەپ اتايدى. قامشىنىڭ بۇل ءتۇرىن ءانشى, ءبيشى, ونەرپازدار, سىلقىم سۇلۋ قىز-كەلىنشەكتەر تۇتىنادى.

 ؛

التىن قامشى ؛&ndash؛ قامشىنىڭ سابىن التىن جالاتقان تەمىرمەن قاپتاپ, الاقانىنا التىن ءتۇستى ويۋمەن ارلەپ, ءورىمىنىڭ ۇشىن التىن ءتۇستى قىسقا شاشاق سالىپ جاساعان قامشىنىڭ ءتۇرىن "التىن قامشى" دەپ اتايدى. ونى باي ماناپتار مەن حان ؛&ndash؛ سۇلتانداردىڭ اق ساۋساق حانىمدارى مەن بۇلا وسكەن قىزدارى ۇستايدى.

 ؛

زەرقامشى ؛&ndash؛ قامشىنىڭ سابىن التىنمەن اپتاپ, كۇمىسپەن قاپتاپ, بۋناقتارىنا اسىل تاستاردان كوز ورناتىپ, الاقاندانىنا زەر سالىپ ەرەكشە جاساعان قامشىنىڭ ءتۇرىن "زەرقامشى" دەپ اتايدى. قامشىنىڭ بۇل ءتۇرىن, سىيلى, مارتەبەلى قوناقتارعا سىيعا تارتادى. نە ءۇي تورىنە ساندىك ءۇشىن نەمەسە تۇمار رەتىندە تورگە ءىلىپ قويادى. ونىڭ قۇنى وتە جوعارى بولادى.

 ؛

بوسمويىن قامشى ؛&ndash؛ اتان سەركەنىڭ تەرىسىن بولمەي, جارتىسىن تاسپا ەتىپ ءتىلىپ ورىمىنە, قالعان جارتىسىن قامشى سابىنا پايدالانىپ جاساعان, سابى مەن ءورىمى ءبىر تەرىدەن بۇزباي جاسالعان قامشىنى ؛&ndash؛ "بوسمويىن قامشى" دەپ اتايدى. ونى قولى جەتكەن باربام بايلاردىڭ ۇل-قىزدارى ۇستايدى.

 ؛

اتباس قامشى &ndash؛ سابى مەن ورىمىنىنە التىن - كۇمىس قولدانىپ, الاقانىنا, بۋناعىنا التىن ورناتىپ جاساعان قامشىنى ؛&ndash؛ "اتباس قامشى" دەپ اتاعان. ونى بەكزات ازاماتتار مەن ارۋ قىزدار ۇستايتىن بولعان.

 ؛

ايدارلى قامشى ؛&ndash؛ سابى مەن ورىمىنە كوپ شاشاق سالىپ جاساعان قامشىنى ؛&ndash؛ "ايدارلى قامشى" دەپ اتايدى. بۇل قامشى كوپ قامشىدان بوگەنايى بولەك قامشى. ونىڭ تارام - تارام كوپ شاشاعى كوزگە تەز تۇسەدى. ونى كەيدە " شاشاقتى قامشى " دەپ تە اتايدى.

 ؛

دۇرقامشى ؛&ndash؛ ءورىمى جۋان, جۇمىر ورىلگەن ءساندى, ءتورت قىرلى كەلگەن قامشى. ونى ەل اعالارى ۇستايدى.

 ؛

سۇندەت قامشى &ndash؛اتادان &ndash؛ بالاعا, بالادان &ndash؛ نەمەرەگە, نەمەرەدەن &ndash؛ شوبەرەگە, شوبەرەدەن &ndash؛ نەمەنەگە مۇرا بولىپ , جەتى اتادان قالعان كونە كوز قامشىنى "سۇندەت قامشى" دەپ اتايدى. ونى ءداستۇر بويىنشا ۇل بالانى سۇندەتكە وتىرعىزعاندا, تۋما-تۋىستارى توبىلعى سابى ءتورت تۇتام قامشىنى ارنايى سىيعا تارتادى. بولماسا اتاندان قالعان سول كونە كوز قامشىنى سىيلايدى.

 ؛

بايگە قامشى &ndash؛ بايگەگە شاباتىن بالاعا لايىقتاپ توبىلعىمەن ساپتاپ جاساعان شاعىن جەڭىل قامشىنى "بايگە قامشى" دەپ اتايدى.

"شابا الماسام ماعان سەرت, شابا الماساڭ سەرت, ۇرا الماسام قامشىعا سەرت" دەپ بايگە قامشىنى شاباندوز بالا قولعا الىپ, جۇيرىكتىڭ ۇستىنە قونادى, توپقا كىرەدى.

 ؛

كوكپار قامشى ؛&ndash؛ كوكپار تارتۋعا ارنالعان قامشى. ونىڭ توبىلعى سابى ءۇش-اق تۇتام ءارى جۋان بولادى. كوكبار قامشىنىڭ سابى جىلان باستى بولىپ كەدەدى. الاقانىنا كوكبارشىنىڭ قولىنا زاقىم كەلتىرمەۋ ءۇشىن ەشقانداي اشەكەي سالىنبايدى, تەمىر قولدانبايدى. وسىنداي قامشىنى "كوكپار قامشى" دەپ اتايدى.

 ؛

نەكە قامشىسى ؛&ndash؛ ۇلى ەرجەتىپ, قىزى بويجەتىپ, قالىڭدىق تاڭدايتىن كەزدە, قىزدى اۋىلعا العاش قىدىرۋعا شىققاندا, جىگىتتىڭ اكەسى ۇلىنا ەرەكشە سانمەن ورىلگەن, قامشىنى قولىنا ۇستاتادى. ول قامشىنى "نەكە قامشى" دەپ اتايدى. سەبەبى قالىڭدىق تاۋىپ, قۇدا ءتۇسىپ, توي جاساپ, نەكە قيدىرىپ, وتاۋ تىگىپ جاتقان كەزدە سول قامشىنى ىرىمداپ, اق وتاۋدىڭ بوساعاسىنا ءىلىپ قويادى. سۇيتسە ەكى جاستىڭ ماحاباتى باياندى بولادى دەپ نانادى.

 ؛

قازاق حالقىندا قامشىنى ۇستاۋ, تۇتىنۋ جانە قولدانۋ ءتارتىبى, زاڭ, ەرەجەسى, تاربيەلىك تاعىلىمى, ادەپ مادەنيەتى, ماعىنالى ءمانى, ىرىمدى جولى, ءداستۇرلى سالتى بار.

 ؛

قامشىنى تۇتىناتىن ادام, قامشىنى وڭ قولعا, ەكى بۇكتەپ ۇستايدى. سول قولىنا ۇستاسا, ء"ىسى ىلگەرى جۇرمەيدى", "باعى بايلانىپ, جولى جابىلادى" دەپ ىرىم ەتەدى.

 ؛

جول-جوسىن, باعىت-باعدار سۇراعان الدە بىرەۋلەرگە, جول نۇسقاپ, باعدار-باعىت كورسەتكەندە, سۇق ساۋساعىن شوشايتىپ كورسەتپەي, وڭ قولىنا ەكى بۇكتەپ ۇستاپ تۇرعان, قامشىسىمەن نۇسقاپ كورسەتەدى. سولاي ىستەگەندە ادەپتىلىككە, سىيلاعانعا جاتادى. ايتپەسە جامان ىرىم بولادى.

 ؛

قازاق ناشار ورىلگەن, جاي اعاشتان ساپ سالعان قامشىنى سىيعا بەرمەيدى. ولاي ەتسە, "قامشىنى سىيعا العان ادام رەنجيدى , قوناق رەنجىسە, كوڭىلگە قاياۋ تۇسەدى, بەرەكە قاشادى" دەپ سەنەدى.

 ؛

قازاق قامشىنىڭ ءورىمىن سالبىراتىپ, تومەن قاراتىپ ۇستامايدى. ۇيگە سۇيرەپ كىرمەيدى, بىرەدىڭ قاسىندا تۇرعاندا, قامشىسىن سالاقتاتىپ ۇستاپ تۇرۋ بىلىمسىزدىك, كورگەنسىزدىك سانالادى. "ادامدى سىيلاعاندى بىلمەيدى ەكەن. قامشىنى سالاقتاتىپ ۇستاۋ جاۋلاسۋدىڭ بەلگىسى, ءداستۇردى اتقارمادى " دەپ سوگىپ كەتەدى.
 ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛ ؛

ۇي كەرەگەسىنە سارالا قامشىنى ءىلىپ قويسا, "ول ۇيگە شايتان كىرمەيدى, جاماندىق جولامايدى, جاۋ باسىنبايدى", "ۇيگە كىرگەن دۇشپاننىڭ ساعى سىنادى" دەپ نانادى. قازاقتا قامشى ءىلۋدىڭ دە مادەنيەتى, تانىمدىق تاعىلىمى, ەسكى ىرىمى بار. ءبىر ۇيدەگى ەرلى - زايىپتى ەكى ادامنىڭ كوزى ءتىرى بولسا, قامشىنى ەكى بۇكتەپ لايىقتى جەرگە ىلەدى. ال, ەرى قايتىس بولعان ايەلدەر قامشىنىڭ ءورىمىن سالاقتاتىپ ىلەدى. كەلگەن بەيتانىس قوناقتار, سوعان قاراپ, شاڭىراق يەسىنىڭ قايتىس بولعانىن بىردەن ءبىلىپ, وتاناعا كوڭىل ايتادى.

 ؛

قازاقتىڭ قالىڭدىق ىزدەگەن جىگىتتەرى قىزدى اۋىلدى ارالاپ ءجۇرىپ, وزىنە ءۇناعان قىزدىڭ ۇيىنە ارنايى بارىپ تۇسەدى. قىزدىڭ اكە - شەشەسىنە قىدىرىپ كەلگەن سىڭاي تانىتىپ امانداسىپ, قوناق بولىپ اتتانادى. كەتەرىندە بىلدىرمەي وڭ جاق كەرەگە باسىنا قامشىسىن ءىلىپ كەتەدى. جىگىت اتتانىپ كەتكەنەن كەيىن كەرەگە باسىنداعى قامشىنى كوركەن قىزدىڭ اكە - شەشەسى جىگىتتىڭ قىزىن ۇناتىپ, قامشىسى ارقىلى سۇراۋ تاستاپ كەتكەنىن بىردەن بىلەدى دە, قامشىنى قولىنا الىپ, قامشىعا ءساپ سالىپ قاراي باستايدى. قامشى كەرەمەتتەي اشەكەيلەنىپ جاساعان قىمبات باعالى قامشى بولسا, ول جىگىت ءال - اۋقاتى جوعارى , باي باردام ادامنىڭ بالاسى ەكەن. ال, قامشىسى ىرعاي ساپتى ءناشارلاۋ ورىلگەن جاي قامشى بولسا, كەدەي, قاراپايىم شارۋانىڭ ۇلى ەكەن دەپ توپشىلايدى. ەگەر جىگىت پەن قىز ءبىرىن - ءبىرى ۇناتىپ جاتسا, ارتىنان كەلگەن جاۋشىعا قامشىنى قايتارمايدى. ۇناتپاي جاتسا, جاۋشىدان قامشىنى قايتارىپ جىبەرەدى. وعان جىگىت ەش رەنجىمەيدى.

 ؛

قازاق ات-كولiككە مiنگەندە قامشىنى قولىنان تاستاماي , بۇلدىرگەسىن بىلەگىنە ءىلىپ الىپ ۇستاپ جۇرەدى. ال, اتتان ءتۇسىپ جاياۋ جۇرگەندە قامشىنى ەكى بۇكتەپ, ەتىك قونىشىنا سالىپ الادى نە بەلiندەگى بەلبەۋىنە قىسىپ الادى. ات ۇستىندە قامشى ۇستاۋ ىڭعايسىز بولسا, وندا تاقىمىنا قىسادى نە ەرiنiڭ الدىڭعى قاسىنا ءiلىپ قويادى.

 ؛

ال ۇيدە وتىرعان كەزدە قامشىنى كەرەگەنiڭ باسىنىڭ كوگiنە, ۋىق قارىنىنا, سىرتقى دودەگەگە , بولماسا ءۇي بەلدەۋىنە, اشا باقاننىڭ بۇتاعىنا ءىلىپ قويادى. داۋعا بارسا , قامشىسىن ۇيگە سۇيرەتىپ كىرىپ, توردەن نە بوساعادان ورىن تيسە, قامشىسىن ەكى بۇكتەپ, وڭ تىزەسىنىڭ استىنا قويىپ باسىپ وتىرادى.

 ؛

قازاق - اشىق ايتا المايتىن نە, ايتۋعا اۋىز بارمايتىن كەيبىر سوزدەرى مەن ويلارىن قامشىنى قولدانۋ ارقىلى قارسى جاققا بىلدىرەتىن, جۇمباقتاپ جەتكىزەتىن بولعان. مىسالى: "قامشى سابى سىنسا &ndash؛ قاتىن ولەدى, پىشاق سابى سىنسا &ndash؛ كۇيەۋى ولەدى" دەپ ىرىم ەتەدى. بىرەۋدىڭ قاتىنى ءولىپ ونى سوزبەن ايتىپ ەستىرۋ قيىن بولعان جاعدايدا, قامشى سابىن سىندىرىپ كورسەتەدى. ونى كورگەن ادام ايەلىنىڭ قايتىس بوعانىن بىردەن بىلەدى. كۇيەۋ قايتىس بولعان ايەلگە, پىشاق سابىن سىندىرىپ كورسەتسە, ول ايەل كۇيەۋىنىڭ دۇنيەدەن وتكەنىن تۇسىنەدى. قازاق باياعى زاماندا ؛ بوتەن ءبىر شاڭىراققا باس سۇققاندا, ول ۇيدە قانشا ۇل, قانشا قىز بالاسى بار ەكەنىن كەرەگە باسىندا ءىلۋلى تۇرعان قامشىنىڭ سانىنا, ول قامشىنىڭ قالاي جاسالعانىنا قاراپ, ولاردىڭ قانداي جۇمىستارمەن اينالىساتىنان ايتقىزباي- اق ءبىلىپ وتىرعان. كەرەگە باسىندا ادەمى كۇمىستەلگەن, نازىك ءورىمدى قامشى تۇرسا, سونىڭ سانىنا, سانىنە قاراي قانشا قىزى بار ەكەنىن, دويىر جۋان قامشىلاردىڭ سانىنا قاراپ ۇلىنىڭ نەشەۋ ەكەنىن جانە اڭشى نە بارىمتاشى بولماسا مالشى ەكەنىن, نە سال-سەرى, ءانشى, كۇيشى, اقىن ەكەنىن بىلەدى. بۇل قامشى ءتىلىن ءبىلۋ دەپ اتالادى.

 ؛

قازاق قامشىنى بيلىك بەلگىسى, باق جارشىسى دەپ تۇسىنگەن. باعى زامانداعى ساق, عۇن, الان, ءۇيسىن, كوكتۇرىكتەر زامانىندا سارالا قامشى, الماس قىلىش, التىن اياق( توستاعان) ءۇش قۇرالدى پاتشالاردىڭ مۇلكى دەپ ەسەپتەگەن. سوعان بايلانىستى قىزىن ۇزاتقاندا, قايىن اتا كۇيەۋ بالاسىنا, ءۇيدىڭ بيلىگى كۇيەۋ بالادا بولسىن دەپ, قامشىسىن سىيعا بەرۋ ءداستۇرى دە بولعان. قازاقتىڭ قامشى سىيلاۋ داستۇرىندە ۇلكەن ادامعا قامشى سىيلاعان دا, وڭ قولىنا قامشىنىڭ سابىن ۇستاتىپ سىيلاسا, قىز نە ايەل ادامعا قامشىنىڭ ءورىم جاعىن ۇستاتىپ سىيلايدى. بۇلاي ۇسىنۋدىڭ دا وزىندىك ىرىمدى جولى بار. قاريا ادامدارعا قامشىنىڭ سابىن ۇستاتىپ ۇسىنباسا, ءتىرىس تىلەۋلى ادام, سابىن ۇستاتىپ ۇسىنسا, وڭ تىلەۋلى ادام ەكەن دەپ قابىلدايدى.

 ؛

ال ايەل ادامعا قامشىنىڭ ءورىم جاعىن ۇسىنۋى جولى جىڭىشكە, جۇرەگى نازىك, قامشىنىڭ قاتتى سابىن ۇسىنىپ سىيلاسا , جولى قاتتى ادام ەكەن دەپ, ايەل ادام قامشىنى الماي تاستاپ كەتەتىن بولعان. تۇياق ساپتى قامشىنى جىگىت پەن قىزعا سىيعا ۇسىنىبايدى. سەبەبى تۇياقتىڭ جولى اۋىر, كەيىن ۇيلەنگەندە قۋ تۇياقتاي جالعىز باستى بولىپ سوپيىپ قالماسىن دەپ ىرىم ەتەدى.

 ؛

ەمشى, باقسى - بالگەرلەردىڭ جىن - شايتان قۋاتىن كيەلى قامشىسىن قالاپ, سۇراپ الىپ ۇيلەرىنە ءىلىپ قويادى. ونى باسقا ماقساتقا پايدالانبايدى. ويتكەنى ول قامشى دا قاسيەت بار دەپ سەنگەن. ۇيدە بالالارىنا ءتىل - كوز ءتيىپ, سۇق قادالىپ ۇشىنىپ اۋىرىپ قالسا, سول قامشىمەن اينالا ۇشىقتاپ, سابالاپ قويسا, ول بالا اۋىرۋنان لەزدە ساۋىعىپ كەتەتىن بولعان. ول سول قاسيەتتى قامشىنىڭ كيەسىنەن جازىلدى دەپ قارايتىن.

 ؛

باتىر قامشىگەرلەردىڭ قامشىسىن دا ات تۇيەدەي قالاپ سۇراپ الاتىن ىرىم بولعان. ويتكەنى ءوزىنىڭ ۇرپاقتارى دا سونداي باتىر بولىپ وسەدى دەپ نانعان. ۇل بالانىڭ تۇساۋىن كەسكەندە جەتى قاتىم العا جۇرگىزىپ, تۇساۋىن كەسە سالا قولىنا قامشى ۇستاتادى. ونىسى ەل بيلەگەن, جەر قورعاعان ەر بولسىن دەپ ىرىم ەتەدى. جەتى جاسقا تولعاندا تاي مىنگىزۋ سالتىن اتقارعاندا, تاعى دا قولىنا قامشى ۇستاتادى. ول كەزدە ات ۇستىندە قامشىگەر بولىپ ەر جەتسىن, قامشىسى قولىنان تۇسپەسىن دەگەن جاقسى ىرىمى.

 ؛

قازاق ايەلدەرى تولعاتىپ جاتقان ايەلدىڭ ءۇيىنىڭ تورىنە سارالا قامشى ءىلىپ قويادى. سولاي ەتسە تولعاقتى توساتىن جىن-جىبىر ۇيدەن بەزىپ كەتەدى. ايەلدىڭ تولعاعى جەڭىل بولادى. بالا دا دۇنيەگە امان كەلەدى دەپ ىرىمدايدى.

 ؛

قازاقتىڭ ەجەلگى دالا زاڭىندا, داۋگەر بيدەن ءسوز ايتۋ رۋحساتىن الۋ ءۇشىن قولىنداعى قامشىسىن ورتاعا تاستايدى. سول ساتتە بي وعان ءداتىڭدى ايت دەپ ءسوز كەزەگىن بەرەدى. ەگەر, قامشىنى ورتاعا تاستاعان ادامعا ءسوز كەزەگىن بەرمەسە, ول ءداستۇردى اتقارا الماعان ءبىلىمسىز بي اتانىپ, حالىقتان سوگىس ەستيدى.

 ؛

قازاقتىڭ كەلىن ءتۇسىرۋ توي سالتىندا كەلىننىڭ بەتىن ۇكىلى, قوڭىراۋلى, توبىلعى ساپتى, كۇمىسپەن كۇپتەلگەن قامشىمەن اشادى. سول بەت اشقان قامشىنى كۇيەۋ جىگىتكە ۇسىنادى. ول - مىنا قالىڭدىعىڭ سەنىڭ ومىرلىك جۇبايىڭ بولدى. ەندى بيلىك سەندە. ايەلىڭە قامقورشى بول. سەن ايەلىڭنىڭ قامشىسىسىڭ دەگەن ءداستۇردى بىلدىرەدى. قامشىنى العان كۇيەۋ, ول قامشىنى نەكە توسەگىنىڭ باسىنا ءىلىپ قويادى. سوندا قامشىنى كورگەن سايىن جۇبايىنا قامقورشى بولا تۇسەدى. ءوزىنىڭ ناعىز قامشى ەكەنىن مويىنداي بەرەدى. ءاۋباستاعى قامشى ءسوزىنىڭ توركىنى مىنە وسى جەردەن كەلىپ اشىلا تۇسەدى.